Thiền là cuộc phiêu lưu, cuộc phiêu lưu vĩ đại nhất mà tâm trí con người có thể trải qua. Thiền chỉ là có đấy, không làm gì cả: không hành động, không suy nghĩ, không xúc động. Bạn chỉ có đấy và đó là thích thú tuyệt đối. Thích thú này đến từ đâu trong khi bạn chẳng làm gì cả? Nó đến từ không đâu mà cũng là đến từ mọi nơi. Nó chẳng có nguyên nhân gì, vì sự tồn tại được tạo nên từ chất liệu gọi là vui vẻ.
Khi bạn không làm gì chút nào - về mặt thân thể, về mặt tâm trí, không ở mức độ nào - khi mọi hoạt động đã dừng và bạn đơn thuần có đấy, chỉ còn hiện hữu, đó chính là thiền. Bạn không thể thực hiện được nó, bạn không thể thực hành nó: bạn chỉ phải hiểu nó thôi.
Bất kì khi nào bạn có thể tìm ra thời gian chỉ để mình có đấy, loại bỏ việc làm đi. Nghĩ cũng là làm, tập trung cũng là làm, suy tư cũng là làm. Cho dù chỉ một khoảnh khắc bạn không làm gì và bạn chỉ ở trung tâm của mình, hoàn toàn thảnh thơi - thì đó là thiền. Và một khi bạn đã biết được mẹo về nó, bạn có thể còn lại trong trạng thái đó lâu tuỳ ý; cuối cùng bạn có thể còn lại trong trạng thái đó hai mươi tư tiếng một ngày.
Một khi bạn đã trở nên nhận biết được cách thức con người bạn có thể còn lại không bị xáo động, dần dần bạn có thể làm mọi việc mà vẫn luôn giữ tỉnh táo rằng con người bạn không bị xáo động. Đó là phần thứ hai của thiền. Trước hết, học có đấy đã, và rồi học một chút hành động: lau sàn, tắm giặt, nhưng vẫn giữ bản thân mình được định tâm. Thế rồi bạn có thể làm những điều phức tạp hơn.
Vậy thiền không phải là chống lại hành động. Bạn không cần phải thoát li khỏi cuộc sống. Nó đơn thuần dạy bạn cách sống mới: bạn trở thành trung tâm của cơn xoáy lốc. Cuộc sống của bạn cứ tiếp diễn, nó cứ ngày một mạnh mẽ thêm - với nhiều vui vẻ hơn, với nhiều sáng tỏ hơn, nhiều cái nhìn hơn, nhiều sáng tạo hơn - mà bạn thì vẫn đứng xa, chỉ là người quan sát trên núi, đơn thuần thấy tất cả những điều đang xảy ra quanh bạn. Bạn không là tác nhân, bạn là người quan sát. Đó là toàn bộ bí mật của thiền, rằng bạn trở thành người quan sát.
Việc làm vẫn tiếp tục theo mức độ riêng của nó, không có vấn đề gì: chặt củi, kéo nước giếng lên. Bạn có thể làm những việc nhỏ và việc lớn; chỉ một điều không được phép và đó là, việc định tâm của bạn không bị mất. Nhận biết đó, quan sát đó nên còn lại tuyệt đối thanh thản, yên tĩnh.2
Trong Jaina giáo có trường phái huyền môn li khai gọi là Hassidism. Người sáng lập của nó, Baal Shem, là con người hiếm có. Vào giữa đêm ông ấy mới từ sông đi về - đó là lệ thường của ông ấy, vì tại con sông lúc ban đêm tất cả đều tĩnh mịch và im lặng. Và ông ấy quen ngồi ở đó, không làm gì cả - chỉ quan sát cái ta riêng của mình, quan sát người quan sát. Đêm nay, khi ông ấy đi về, ông ấy đi qua nhà một người giầu có và người gác cổng đang đứng trước cửa.
Người gác cổng rất băn khoăn vì đêm nào, vào đúng giờ này, con người này cũng đi về. Người đó lại gần và cất tiếng, “Xin lỗi ông vì làm ngắt quãng ông nhưng tôi không thể kìm được sự tò mò thêm nữa. Ông đã ám ảnh tôi suốt cả ngày lẫn đêm, ngày nào cũng vậy. Công việc của ông là gì vậy? Tại sao ông đi ra sông? Nhiều lần tôi đã theo dõi ông, mà chẳng thấy gì cả - ông chỉ đơn thuần ngồi đấy hàng giờ, và đến giữa đêm ông mới quay lại.”
Baal Shem nói, “Tôi biết rằng ông đã theo dõi tôi nhiều lần, bởi vì đêm tĩnh mịch đến thế nên tôi có thể nghe thấy tiếng bước chân ông. Và tôi biết ngày nào ông cũng ẩn mình sau cánh cửa. Nhưng không chỉ có việc ông tò mò về tôi đâu, tôi cũng tò mò về ông đấy. Công việc của ông là gì vậy?
Ông ta đáp, “Công việc tôi sao? Tôi là người quan sát.”
Baal Shem nói, “Trời đất, ông nói cho tôi đúng từ khoá. Đấy cũng là công việc của tôi đấy!”
Người gác cổng nói, “Nhưng tôi không hiểu. Nếu ông là người quan sát thì ông phải quan sát ngôi nhà nào đó, lâu đài nào đó. Ông quan sát gì ở đấy khi ngồi trên bờ cát?”
Baal Shem nói, “Có chút ít khác biệt đấy: ông đang quan sát ai đó bên ngoài, người có thể đi vào lâu đài; còn tôi chỉ quan sát người quan sát này. Ai là người quan sát này? Đây là toàn bộ nỗ lực của cuộc đời tôi; tôi quan sát chính mình.
Người gác cổng nói, “Nhưng điều này là việc kì lạ đấy. Ai sẽ trả tiền cho ông?”
Baal Shem nói, “Việc ấy phúc lạc, vui vẻ, ích lợi mênh mông, tự nó đã trả cho nó rất sâu sắc rồi. Chỉ một khoảnh khắc thôi và tất cả các kho báu trên đời đều chẳng là gì khi so sánh với nó.”
Người gác cổng nói, “Điều này thực là lạ. Tôi đã quan sát cả đời mình. Tôi chưa bao giờ đi tới kinh nghiệm đẹp đẽ như vậy cả. Đêm mai tôi sẽ tới cùng ông. Ông dạy tôi. Vì tôi biết cách quan sát - dường như chỉ cần theo chiều ngược lại; ông đang quan sát theo hướng khác.”
Chỉ có một bước, bước đó là hướng, là chiều. Chúng ta có thể tập trung ra ngoài hay chúng ta có thể nhắm mắt hướng ra ngoài và để toàn bộ tâm thức mình được định tâm vào bên trong - và bạn sẽ biết, bởi vì bạn là người biết, bạn là nhận biết. Bạn chưa bao giờ mất nó cả. Bạn chỉ đơn thuần thu được nhận biết của mình rối trong cả nghìn lẻ một thứ. Rút ra nhận biết của mình từ mọi nơi và để cho nó trụ lại bên trong bạn, thế là bạn đã về nhà.3
Cốt lõi bản chất, tinh thần của thiền, là học cách chứng kiến.
Quạ kêu... bạn nghe thấy. Có hai cực: đối thể và chủ thể. Nhưng bạn không thể thấy nhân chứng đang thấy cả hai đó sao? - quạ và người nghe, và vẫn còn ai đó nữa, người quan sát cả hai. Đó là hiện tượng đơn giản đến thế.
Bạn nhìn lên cây: bạn đấy, cây đấy, nhưng bạn không thể thấy một điều nữa sao? - rằng bạn đang thấy cây, rằng có nhân chứng trong bạn, người thấy bạn đang thấy cây.4
Quan sát là thiền. Điều bạn quan sát là không liên can. Bạn có thể quan sát cây cối, bạn có thể quan sát con sông, bạn có thể quan sát đám mây, bạn có thể quan sát trẻ con nô đùa xung quanh. Quan sát là thiền. Điều bạn quan sát không phải là vấn đề; đối thể không phải là vấn đề. Phẩm chất của quan sát, phẩm chất của nhận biết và tỉnh táo - đó chính là thiền là gì.
Nhớ lấy một điều: thiền có nghĩa là nhận biết. Bất kì điều gì bạn làm với nhận biết thì đều là thiền. Hành động không phải là vấn đề mà phẩm chất bạn đem vào cho hành động của mình mới là vấn đề. Bước đi có thể là thiền nếu bạn bước tỉnh táo. Ngồi có thể là thiền nếu bạn ngồi tỉnh táo. Nghe tiếng chim hót có thể là thiền nếu bạn nghe với nhận biết. Chỉ việc nghe tiếng nói bên trong của tâm trí bạn cũng có thể là thiền nếu bạn vẫn còn tỉnh táo và quan sát.
Toàn bộ vấn đề là người ta không nên đi vào giấc ngủ. Thế thì bất kì cái gì bạn làm cũng là thiền cả.5 Bước đầu tiên trong nhận biết là phải rất để ý đến thân thể bạn. Dần dần người ta trở nên ngày càng tỉnh táo về từng cử chỉ, từng chuyển động. Và khi bạn trở nên nhận biết thì điều kì diệu bắt đầu xảy ra: nhiều thứ bạn quen làm trước đây nay biến mất; thân thể bạn trở nên thảnh thơi hơn, thân thể bạn trở nên hài hoà hơn. An bình sâu sắc bắt đầu lan toả trong thân thể bạn, điệu nhạc tinh tế rộn ràng trong thân thể bạn.
Rồi bắt đầu nhận biết đến ý nghĩ của mình; cũng phải làm cùng điều tương tự cho ý nghĩ. Chúng còn tinh tế hơn thân thể và tất nhiên cũng nguy hiểm hơn nữa. Và khi bạn trở nên nhận biết về các ý nghĩ của mình, bạn sẽ ngạc nhiên về điều xảy ra bên trong bạn. Nếu bạn viết ra bất kì cái gì đang diễn ra trong mình vào bất kì khoảnh khắc nào, bạn sẽ thực sự kinh ngạc. Bạn sẽ không tin được rằng đấy chính là cái đang thường diễn ra bên trong bạn.
Và sau mười phút đọc nó - bạn sẽ thấy tâm trí điên khùng bên trong! Vì bạn không nhận biết nên toàn bộ cái điên khùng này cứ chạy như dòng nước ngầm. Nó ảnh hưởng tới bất kì cái gì bạn làm, nó ảnh hưởng tới bất kì cái gì bạn không làm; nó ảnh hưởng tới mọi thứ. Và tổng của nó là cuộc đời bạn! Cho nên người điên này phải được thay đổi. Và điều kì diệu của nhận biết là ở chỗ bạn không cần làm gì cả ngoại trừ việc trở nên nhận biết.
Chính hiện tượng quan sát nó làm thay đổi nó. Dần dần người điên biến mất, dần dần các ý nghĩ bắt đầu rơi vào trong hình mẫu nào đó; hỗn độn của chúng không còn nữa, chúng ngày càng trở nên hài hoà hơn. Và rồi lần nữa, an bình sâu lắng lan toả. Và khi thân thể bạn cùng tâm trí bạn đã an bình, bạn sẽ thấy rằng chúng hài hoà cả với nhau nữa, có cây cầu qua đấy. Bây giờ chúng không còn chạy theo các hướng khác nhau nữa, chúng không còn cưỡi lên các con ngựa khác nhau nữa. Lần đầu tiên có hoà hợp, và hoà hợp đó giúp nhiều lắm cho công việc ở bước thứ ba - tức là trở nên nhận biết về tình cảm, xúc động, tâm trạng của bạn.
Đó là tầng tinh tế nhất và khó khăn nhất, nhưng nếu bạn có thể nhận biết về các ý nghĩ, đấy chỉ là một bước thêm nữa. Một chút ít nhận biết mạnh mẽ hơn là cần có và bạn bắt đầu phản ánh tâm trạng của mình, xúc động của mình, tình cảm của mình. Một khi bạn đã nhận biết về tất cả ba điều này, chúng sẽ trở nên gắn với nhau trong một hiện tượng. Và khi tất cả ba điều này là một - vận hành hoàn hảo cùng nhau, hoạt động hài hoà nhau, bạn có thể cảm thấy âm nhạc của cả ba; chúng đã trở thành một dàn nhạc - thế thì điều thứ tư xảy ra, điều bạn không thể làm được. Nó xảy ra theo cách riêng của nó. Nó là món quà từ cái tổng thể, nó là phần thưởng cho những người đã làm được ba điều này.
Và điều thứ tư là nhận biết tối thượng làm cho người ta được thức tỉnh. Người ta trở nên nhận biết về nhận biết của mình - đó là cái thứ tư. Điều đó tạo nên vị phật, người thức tỉnh. Và chỉ trong tỉnh thức đó mà người ta mới nhận ra phúc lạc là gì. Thân thể biết tới hoan lạc, tâm trí biết tới hạnh phúc, trái tim biết tới vui vẻ, cái thứ tư biết tới phúc lạc. Phúc lạc là mục tiêu của tính chất sannyas, của việc là người tìm kiếm, và nhận biết là con đường hướng tới nó.
Điều quan trọng là ở chỗ bạn mang tính quan sát, ở chỗ bạn không quên quan sát, ở chỗ bạn đang quan sát... quan sát... quan sát. Và dần dần, khi người quan sát trở nên ngày càng vững chắc, ổn định, không dao động thì biến đổi xảy ra. Những cái bạn đã quan sát giờ biến mất.
Lần đầu tiên, bản thân người quan sát trở thành người được quan sát, bản thân người quan sát trở thành cái được quan sát. Bạn đã về nhà.
Trích quyển 'Thiền - Tự do đầu tiên và cuối cùng'
