Thiền sư Joseph Goldstein đã mô tả một cách đơn giản nhưng sâu sắc như thế về sự tỉnh giác tự nhiên của tâm trí chúng ta…
Chánh niệm là chìa khóa của giây phút hiện tại. Nếu không có nó chúng ta không thể nào nhìn thấy thế giới một cách rõ ràng, đơn giảnlà chúng ta sẽ lạc bước theo sự nghĩ ngợiquanh quẩn của tâm trí. Tulku Urgen, vị thầy môn phái DzongDzongchen Tây Tạng vĩ đại của thế kỷ vừa quan đã nói “ Có một thứ chúng ta luôn luôn cần đến, đó là một người canh cửa có tên là Chánh niệm – đó là người bảo vệluôn trông chừng cho chúng ta khỏi bị lôi cuốn vào thất niệm”.
Chánh niệm là phẩm chất là năng lực của tâm trí, nó luôn ý thức một cách sâu sắc những gì đang xảy ra- mà không phê phán hay can thiệp. như một tấm gương soi, nó chỉ phản ành những gì diễn ra trước mặt. Nó âm thầm giúp đỡ chúng ta làm cho chúng ta có mặt với từng việc làm nhỏ nhặt như đánh răng hay uống trà.
Chánh niệm cũng giúp chúng ta nối kết với những người xung quanh, nhờ đó chúng ta sẽ không vội vàng đi ngang qua họ trong sự tất bật của cuộc đời. Đức Đạt Lai Lạt Ma là một thí dụ về người thể hiện một cách sinh động phẩm chất chú ý lân mẫn này. Một lần nọ, sau hội nghị Arizona, Ngài đã yêu cầu mọi nhân viên trong khách sạn đi vào trong khách sảnh để chào từng người trước khi từ giả.
Chánh niệm là cơ sở cho hành động khéo léo. Khi chúng ta nhìn rõ những gì đang diễn ra ở giây phút hiện tại, thì tuệ giác mới có thể hướng dẫn chúng ta chọn lựa và hành động, chứ không làm teo thói quen đã bị điều kiện hóa. Và hơn thế nữa. Đức Phật cũng đã từng nói rằng, chánh niệm là con đường thẳng dẫn đến giác ngộ: “đây là con đường thẳng đến tịnh hóa thân tâm, để vượt thẳng u sầu và khổ não, để chấm dứt khổ đau, để đạt đạo, và thực chứng Niết bàn”.
Tôi bắt đầu thực tập thiền khi đang ở trong đoàn Hòa Bình ở Thái Lan. Vào lúc ấy, tôi rất hào hứng tham gia vào những cuộc thảo luận triết lý. Lần đầu tiên đi thăm các tu sĩ Phật giáo, tôi mang theo cuốn Đạo đức của Spinoza, dự định sẽ lôi kéo họ vào cuộc tranh luận. Thế là tôi gia nhập vào một nhóm pháp đàm dành cho người phương Tây. Tôi cứ khăng khăng với đề tài của mình nên nhiều người khác đã bỏ nhóm đi ra. Cuối cùng, có lẽ do thất vọng quá nên một tu sĩ đề nghị. “Hay là bạn thử tập thiền đi!”.
Lúc bấy giờ tôi chẳng biết chút gì về thiền cả, và tôi cũng háo hức muốn biết cách thức luyện tập phương Đông xa lạ này nó ra làm sao. Tôi thu dọn đồ đạc và ngồi trên một chiếc bồ đoàn– và để đồng hồ báo thức sau 5 phút. Thật lạ lùng, là chỉ trong vòng vài phút, tôi cảm nhận có điều gì quan trong đang diễn ra. Lần đầu tiên tôi nhận thức được con đường mới mẻ đó là quay vào trong để khám phá ra bản chất của tâm trí mình.
Nhận thức này là một bước ngoặt trong cuộc sống tma6 linh của mọi người. Chúng tôi đã đến được trong điểm nào đó trong cuộc đời như thể bắt gặp một cây cầu, và chúng tôi tự nhủ thầm,”Ồ, điều này mình làm được”. Điều này đối với tôi quá mới mẻ và hết sức thú vị, cho nên tôi mời bạn bè đến xem tôi tập thiền. Dĩ nhiên những người đến không thường xuyênquay trở lại.
THỰC TẬP CHÁNH NIỆM
Chúng tôi có thể thực tập chánh niệm bằng cách đơn giản là theo dõi hơi thở. Thở vào, chúng ta biết rằng đang thở vào, thở ra, chúng ta biết là đang thở ra. Tuy đơn giản là thế nhưng không dễ đâu. Chỉ sau vài hơi thở là chúng ta đã nhày lên trên những chuyến tàu liên tưởng, trí óc ta ngược xuôi, cùng với bao nhiêu là kế hoạch, hoài niệm, phê phán, và tưởng tượng. Đôi khi chúng ta như đang ở trong một rạp chiếu phim khi người ta thay phim quá nhanh, ấy thế nhưng trong phòng chiếu cả riêng mình thì chúng ta cư xử ra sao?
Thói quen lang thang của đầu óc ta rất mạnh, thậm chí cả khi những mơ tưởng này không mấy dễ chịu, và có lẽ không thực tế chút nào. Như Mark Twain đã từng nói, “Những điều tồi tệnhất trong cuộc đời chưa bao giờ xảy ra với tôi”. Chúng ta cần rèn luyện tâm trí mình, quay lại với hơi thở, và đi lại từ đầu.
Khi tâm trí ta từ từ lắng dịu, chúng ta bắt đầu thể nghiệm một sự yên tĩnh, thư thái. Từ trạng thái yên tĩnh sâu xa, chúng ta mới cảm nhận về thân của mình rõ hơn, và cởi mở hơn với những cảm giác phát sinh. Thoạt đầu ta thường chống lại các cảm giác khó chịu, nhưng thường chúng không tồn tại lâu. Chúng xuất hiện một lúc và ta ghi nhận đó là các cảm thọ khó chịu – rồi chúng biến đi để nhường cho một cảm thọ khác.và thậm chí cho dù chúng có trở đi trở lại, chúng ta cũng đã bắt đầu cảm nhận được tính chất vô thường và trống rỗng của chúng và càng lúc càng ít lo sợ hơn khi thấy chúng.
Chúng ta cần thực tập thêm để ngày càng ý thức về các ý nghĩ và xúc cảm của mình, những hoạt động tinh thần chi phối đầu óc, thân thể và cả cuộc sống của mình. Bạn có bao giờ ngừng lại để tự hỏi ý nghĩ là gì chưa? – không phải là xem xét nội dung của ý nghĩa mà là bản chất của chúng? Ít người thực sự suy xét “Ý nghĩ là gì? Hiện tượng này là gì mà xuất hiện lắm lần trong ngày đến thế, và chúng ta lại ít chú ý đến thế?”.
Việc không ý thức được ý nghĩ là gì lẫn bản chất của chúng ra sao đã cho phép ý nghĩ chi phối cuộc sống của chúng ta. Chúng bảo ta làm việc này việc nọ, các ý nghĩ điều khiển chúng ta như thể chúng ta là đầy tớ của chúng.
Có lần khi tôi đang giảng dạy ở Bouver, Colorado, tôi đang ngồi một cách thoải mái trong phòng. Các ý tưởng xuất hiện rồi biến đi, chợt một ý nảy sinh trong đầu óc tôi và phán rằng: “Bây giờ mà ăn pizza là thú vị lắm đây”. Thật ra tôi không đói, nhưng ý nghĩ này nhấc tôi ra khỏi ghế, đẩy tôi ra khỏi cửa, bước xuống cầu thang, nhảy vào xe, lái đến chỗ bán pizza, trở lại vào xe, lên cầu thang, trở về phòng và cuối cùng ngồi xuống ăn. Cái gì thúc đẩy một hoạt động như thế? Chỉ bắt đầu là một ý nghĩ.
Dĩ nhiên cũng chẳng có gì sai trái trong việc chạy đi mua bánh pizza, thế nhưng điều đáng để ý là cuộc sống của chúng ta bị các ý nghĩ điều khiền đến mức độ nào. Vì mình không để ýnên nó có quyền lực rất lớn. Nhưng khi chúng ta chú ý, chúng ta quan sát chúng từ lúc chúng phát sinh rồi tan biến, chúng ta bắt đầu thấy rõ bản chất trống rỗng của chúng. Chúng nổi lên như những bong bóng năng lượng trong đầu óc hơn là sự hiển lộ cụ thể của một bản ngã.
Không giống như lão phù thủy đầy quyến phép núp sau bức màn trong truyện Lão Phù thủy xứ Oz, sức mạnh mà các ý nghĩ đó do chúng ta trao cho, tất cả ý nghĩ đến rồi đi. Chúng ta có thể tập chánh niệm về chúng mà không bị lôi cuốn theo sự lang thang của tâm trí. Với chánh niệm chúng ta có thể thực hiện được sự chọn lựa khôn ngoan: “Ừ, mình sẽ hành động theo ý nghĩ này: không, buông bỏ ý nghĩ đó đi”.
XỬ LÝ CẢM XÚC
Tương tự như thế, chúng ta có thể rèn luyện mình chánh niệm về các cảm xúc, những loại năng lượng cực mạnh, cuốn phăng cả thân tâm chúng ta như những cơn sóng thần. Chỉ trong một thoáng giây chúng ta có thể trải qua rất nhiều cảm xúc giận dữ, phấn khích, buồn bã, đau khổ, yêu thương, vui vẻ, thương xót, ghen ghét, sung sướng , thích thú, chán nãn. Có những cảm xúc đẹp đẽ và những cảm xúc khó chịu – trong những hầu hết những giây phút ấy, chúng ta bị chìm đắm vào trong chúng ta những câu chuyện làm cho chúng phát sinh.
Chúng ta rất dễ bị lạc trong những vở bi hài kịch do chính mình tạo tác. Sẽ rất tốt nếu chúng ta bước lùi một bước và nhìn suy xét về năng lượng của chính các cảm xúc ấy. Buốn là gì? Giận là gì? Nhìn sâu không phài là nhìn các câu chuyện của những cảm xúc ấy mà là nhìn xem những cảm xúc biểu hiện trong đầu óc và thân thể của chúng ta như thế nò. Nghĩa là ta phải quan tâm tìm hiểu chính bản chất của xúc cảm.
Thiền sư người Mỹ Ajahn Sumedho đã chỉ cho chúng ta cách tìm hiểu như thế này: vào giây phút nổi giận, hay sung sướng, ta chỉ ghi nhận: “Giận dữ là như thế này đây”, “Sung sướng là như thế này đây”. Cách tiếp cận cuộc sống tình cảm như thế khác với kiểu chìm đắm trong sóng cảm xúc hay bị cuốn theo tâm trạng không ngừng đổi thay. Để làm được việc này cần có chánh niệm, tỉnh giác, tập trung. Chúng ta cũng coi chừng không nên hiểu lầm cần phải đè nén cảm xúc hay gạt chúng qua một bên. Trong khi ngồi thiền, chúng ta hoàn toàn cởi mở đối với cảm xúc. Khi quán chiếu, chúng ta nên tự hỏi “Mình liên hệ đến cảm xúc này như thê nào? Mình hoàn toàn đồng nhất với nó hay đầu óc mình đủ rộng để dung chứa các cảm giác giận dữ, đau khổ, vui tươi, thương yêu mà không bị ngập tràn?”.
THỰC TẬP BUÔNG BỎ
Khi bạn thiền tập hãy đem sự chú ý trở lại với những gì đang diễn ra trong giây phút hiện tại: hơi thở, cảm thọ trong thân thể, một ý nghĩ, một cảm xúc, hay thậm chí là bản thân sự ý thức. Khi chúng ta ngày càng chánh niệm hơn và chấp nhận những gì đang diễn ra, chúng ta sẽ thấy rằng – trong khi thiền tập lẫn trong cuộc sống thường nhật – chúng ta ngày càng bị điều khiển bởi các lực xua đuổi và dính mắc. hai sức mạnh phần lớn chi phối cuộc đời ta. Trong quá trình thiền tập, chúng ta sẵn sàng quan sát bất kỳ cái gì có mặt, sống chung với nó nhưng không bị lôi cuốn theo. Chúng ta tập buông bỏ.
Trong một số nước châu Á có một loại bẫy để bắt khỉ rất hay. Người ta đục dưới đáy một trái dừa một khe nhỏ vừa đủ rộng cho con khỉ đút tay vào, nhưng nếu nó vẫn nắm tay lại mà rút ra thì không được. Rồi họ bỏ đồ ngọt vào trong trái dừa, cột trái dừa vào một thân cây để chờ con khỉ đến. Khi con khỉ chuồi tay vào trái dừa để lấy đồ ăn thì nó mắc kẹt. Vì sao con khỉ lại mắc bẫy? Đó là do sức mạnh của dục vọng và dính mắc. Điều mà con khỉ cần làm là buông bỏ đồ ngọt, mở lòng bàn tay, rút ra và thế là được tự do- nhưng rât hiếm khi con khỉ làm được vậy, Tương tự như thế. Thiền sư Nhật Bản Kosho Uchiyama, từ thế kỷ XII đã nói về việc “mở lòng bàn tay của tâm trí”.
Một phẩm tính khác cần phát triền trong thiền tập là óc hài hước về tâm trí, cuộc sống và tình trạng bế tắc của con người. Óc hài hước rất cần thiết trên con đường tâm linh. Nếu bây giờ bạn chưa có óc hài hước thì cứ thiền tập một thời gian nó sẽ đến, vì khó mà quán sát tâm trímột cách liên tục và có hệ thống nếu như không tập mĩm cười. một hôm có người hỏi Sasaki Roshi là thầy có bao giờ đi xem phim không, thầy trả lời, “Thầy cho người ta phỏng vấn”.
Cách đây vài năm, tôi tham dự một khóa tu ờ Miến Điện với thiền sư Sayadaw U Pandita. Ngài là một vị thầy nghiêm khắc, và trong khóa tu mọi người đều giữ im lặng, đi đứng chậm rãi, và cố giữ đầu óc yên tĩnh. Đó là một thời gian luyện tập khá căng thằng. Vào bữa cơm, chúng tôi đi vào trai đường, xếp hàng yên lặng lấy thức ăn và chánh niệm từng động tác.
Một hôm, người đứng trước mặt tôi trong hàng đến cạnh bàn và mở nắp một nồi thức ăn. Khi anh ta đặt nắp xuống bàn thì làm rơi đảnh xoảng xuống sàn nhà. Ý nghĩ đầu tiên xuất hiệntrong đầu tôi lúc ây là: “Không phải tôi”. Ý nghĩ ấy xuất hiện từ đâu nhỉ? Với chánh niệm, người ta có thể mĩm cười trước vị khách không mời mà đến trong tâm.
Qua thiền tập, chúng ta bắt đầu nhìn thấy nhiều hoạt động của tâm trí, từ những ý tưởng kỳ quái cho đến những ý nghĩ và cảm thọ trong sáng. Chúng ta tập có mặt mọi thứ đi qua trong tâm. Khi mình có thái độ chấp nhận thì trong lòng có một cảm giác nhẹ nhàng. Khi có thái độnhẹ nhàng và chấp nhận chính mình thì ta cũng sẽ nhẹ nhàng và chấp nhận người khác. Chúng ta không còn vội vàng phê phán tâm trí người khác một khi đã nhìn thấy rõ tâm trí của mình. Nhà thơ WH. Auden đã từng nói điều tương tự một cách dí dõm: “Hãy thương mến người láng giềng gian giảo bằng trái tim gian dối của mình”. Sự bao dung không có nghĩa chúng ta xem mọi chuyện như nhau. Chánh niệm giúp chúng ta chọn lựa một cách sáng suốtnhững gì nên vun trồng và phát triển, và những gì cần từ bỏ.
Cũng như các thấu kính hội tụ của một chiếc kính hiển vi giúp ta thấy được sự vật vẫn thường ẩn khuất. Một đầu óc tập trung mở ra cho chúng ta những tầng lớp kinh nghiệm sâu kín và các động thái vi tế của ý nghĩ và cảm thọ. Nếu không nhờ năng lực tập trung này chúng ta chỉ thấy được bề mặt của sự vật. Nếu muốn có sự hiểu biết sâu sắc, chúng ta cần thực tập chánh niệm, và tăng cường khả năng tập trung tư tưởng. Một trong những lơi dạy quý báu của Đức Phật là khẳng định rằng, chúng ta ai ai cũng làm được việc này.
THỰC TẬP TRONG ĐƠI SỐNG HÀNG NGÀY
Trong thế giới bận rộn, phức tạp và nhiễu nhương này, chúng ta cần đi những bước thực tiễnnhư thế nào để rèn luyện đầu óc mình?
Bước đầu tiên lả thực tiễn một sự thực tập thiền đều đặn hàng ngày. Điều này đòi hỏi kỷ luật. Việc sắp xếp thời gian mỗi ngày để thực tập không phải luôn luôn dễ dàng vì nhiều việc khác thúc bách chúng ta. Nhưng sự rèn luyện nào cũng vậy, muốn có kết quả thì phải tập luyện đều đặn.Tất nhiên không phải lần nào ngồi chúng ta cũng đều tập trung tâm trí được. Đôi khi chúng ta cảm thấy chán ngán và không yên. Những lúc thăng trầm là chuyện bình thường. Nhưng điều quan trọng là chúng ta kiên trì và thực hành đều đặn, chứ không phải là chúng tacảm thấy như thế nào mỗi thời thiền tập. Pablo Casals, nghệ sĩ hồ cầm nổi tiếng thế giới,nay đã 93 tuổi vẫn thực tập 3 tiếng mỗi ngày. Khi được hỏi tại sao ở tuồi này ông vẫn còn thực tập, ông đáp: “tôi mới bắt đầu thấy khá hơn một chút”.
Việc thực tập chỉ được thực hiện với sự nỗ lực của bạn. Không ai có thể làm thay cho mình. Có nhiều phương pháp và truyền thống, và bạn có thể chon lựa cách nào thích hợp cho mình. Nhưng chỉ với sự đều đặn thì sự chuyển hóa mới diễn ra; nếu không làm thì chúng ta sẽ cứ mãi hành động theo nếp suy nghĩ bị điều kiện hóa.
Bước kế tiếp là giữ cho mình chánh niệm và tỉnh giác về thân thể mình suốt ngày. Hàng ngày khi đi vào công việc, chúng ta thường bị lạc vào những ý nghĩ về quá khứ hay tương lai, và đánh mất ý thức về thân thể của chúng ta.
Một sự nhắc nhở đơn giản về việc đi lạc vào trong dòng tư tưởng là cảm giác vội vã. Vội vã là cảm giác nào tới phá trước. Đầu óc chúng ta luôn phóng tới trước, hướng về những gì chúng ta muốn làm chứ không nằm yên trong thân thể để ý thức mình đang ở đâu.
Hãy học cách nhận diện cảm giác vội vã này- nó không liên quan gì đến chúng ta đi chậm hay nhanh. Chúng ta có thể có cảm giác vội vã khi đang đi chậm, và khi đang đi nhanh chúng tavẫn có thể để tâm đến thân thể của mình. Đi như thế nào thì chúng ta vẫn có thể không có mặt trong thân. Nếu làm được thì bạn hãy để ý xem tư tưởng hay tình cảm nào đang thu hút sự chú ý của mình. Rồi, hãy ngừng lại và chú ý vào thân thể của mình, hãy cảm nhận bàn chân đang ở trên mặt đất, và cảm nhận được bước đi kế tiếp của mình.
Đức Phật đã nói một câu rất dứt khoát về sự thực tập này “Chánh niệm về thân thể dẫn đến Niết Bàn”. Đây không phải la một sự thực tập hời hợt. Chánh niệm về thân thể giữ cho chúng ta có mặt – và vì thế biết được những gì đang xảy ra, khó nhớ để thực tập, nhưng thực tập thi không khó. Tất cả nằm trong sự thực tập: đo là họa thiền đều đặn và luôn chánh niệm về thân thể.
Để phát triển chánh niệm và định lực sâu,có mặt với thân thể của mình, và có một mối liên hệkhéo léo với các ý nghĩ và tình cảm của mình, chúng ta không những cần thiền tọa mỗi ngày mà còn phải dành thời gian tham dự khóa tu nhập thất. Thỉnh thoảng chúng ta nên dẹp bớt công việc, để dành thời gian cho việc thực tập miên mật hơn.Thời gian nhập thất không phải là một sự xa xỉ. Nếu chúng ta thành thật và quyết tâm mạnh mẽ để tỉnh thức, để có tự do – để hướng đến cái gì mà mình xem là có giá trị cao nhất – thì thực hiện một khóa tu nhập thất là phần thiết yếu.
Chúng ta nên tạo một nhịp điệu cho cuộc sống của mình, thiết lập một sự cân bằng giữa thời gian dành cho hoạt động bên ngoài liên hệ với thế giới, và thời gian hướng vào bên trong. Nhà thơ vĩ đại Rumi của Sufi đã từng lưu ý: “Chỉ ở trong phòng một mình một lúc thôi cũng có giá trị hơn bất cứ điều gì mà người khác cho bạn”.
Thoạt đầu thời gian quay vào trong có thể là một ngày, một dịp cuối tuần, hay một tuần. Ở trung tâm thiền của chúng tôi, các bạn có thể đến ở lại nhập thất mỗi năm 3 tháng, và ở Forest Refuge mới, các bạn có thể ở lại suốt năm. Chúng ta có thể làm bất cứ cái gì mình thấy thích hợp và có thể làm để tìm được nhịp điệu cân bằng giữa đời sống trong thế giớibên ngoài và sự yên tĩnh trong nội tâm. Bằng cách này chúng ta mới phát triển được sự tập trung và chánh niệm ở các tầng lớp ngày càng sâu sắc hơn, mà nó sẽ làm cho chúng ta đời sống trong đời với lòng từ bi và lân mẫn hơn.
Tạp chí Shambala Sun tháng 11, 2007
Joseph Goldstein-Trần Ngọc Bảo dịch
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét